Συγκριτική διδασκαλία των κλασικών γλωσσών Μάθημα 6

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΓΛΩΣΣΩΝ ΜΑΘΗΜΑ 6

(Με βάση το σχετικό δικό μας βιβλίο (των Ιωαννίδη Κ. & Ιωαννίδου Αικ.) του 2007)

ΜΑΘΗΜΑ 6. Τα ουσιαστικά θηλυκού γένους.

6.1.1. Τα ουσιαστικά θηλυκού γένους της αρχαίας ελληνικής.

Θηλυκά ουσιαστικά στην αρχαία ελληνική είναι όσα παίρνουν ως άρθρο το ἡ. Όλα τα θηλυκά ουσιαστικά, και στις δύο γλώσσες, με κάποιες αποκλίσεις στον ενικό αριθμό των θηλυκών ουσιαστικών της Α΄ κλίσης της αρχαίας ελληνικής, κλίνονται όμοια με τα αντίστοιχα αρσενικά, δηλαδή χρησιμοποιούν τις ίδιες καταλήξεις. Αν λοιπόν γνωρίζουμε την κλίση των αντίστοιχων αρσενικών ουσιαστικών, μπορούμε να κλίνουμε και τα θηλυκά.

Κλίση των θηλυκών ουσιαστικών της Α΄και Β΄κλίσης

άρθρο / Ινδοευρωπαϊκή σε -a / Α΄κλίση σε -α / Α΄ κλίση σε -η / Συνηρημένα σε -α / Β΄ κλίση σε -ος

Ενικός αριθμός

ἡ / * monthj-a1,2 / σημαί-α / βλάβ-η / μνᾶ / τάφρ-ος

τῆς / * monthj-as / σημαί-ας / βλάβ-ης / μνᾶς / τάφρ-ου

τῇ / * monthj-ai / σημαί-ᾳ / βλάβ-ῃ / μνᾷ / τάφρ-ῳ

τὴν / * monthj-am / σημαί-αν / βλάβ-ην / μνᾶν / τάφρ-ον

ὦ / - / σημαί-α / βλάβ-η / μνᾶ / τάφρ-ε

Πληθυντικός αριθμός

αἱ / * monthj-as / σημαῖ-αι / βλάβ-αι / μναῖ / τάφρ-οι

τῶν / * monthj-asom / σημαι-ῶν / βλαβ-ῶν / μνῶν / τάφρ-ων

ταῖς / - / σημαί-αις / βλάβ-αις / μναῖς / τάφρ-οις

τὰς / * monthj-as / σημαί-ας / βλάβ-ας / μνᾶς / τάφρ-ους

ὦ / - / σημαῖ-αι / βλάβ-αι / μναῖ / τάφρ-οι

Δυϊκός αριθμός

τώ / - / σημαί-α / βλάβ-α / μνᾶ / τάφρ-ω

τοῖν / - / σημαί-αιν / βλάβ-αιν / μναῖν / τάφρ-οιν

Η πρώτη κλίση περιλαμβάνει θηλυκά σε -α και -η. Όλα στη γενική πληθυντικού τονίζονται στη λήγουσα, όπως και τα αρσενικά. Αν πριν από την κατάληξη -α υπάρχει σύμφωνο, εκτός από -ρ-, το -α λέγεται μη καθαρό, είναι βραχύχρονο και στη γενική και αιτιατική ενικού τρέπεται σε -η (ἡ γλῶσσα, τῆς γλώσσης, τῇ γλώσσῃ, ἡ τράπεζα, τῆς τραπέζης, τῇ τραπέζῃ). Αν πριν από την κατάληξη -α υπάρχει φωνήεν ή -ρ-, το -α λέγεται καθαρό, είναι μακρόχρονο και διατηρείται σε όλες τις πτώσεις του ενικού αριθμού (ἡ χώρα, τῆς χώρας, τῇ χώρᾳ). Στον τελευταίο κανόνα αποτελούν εξαίρεση τα προπαροξύτονα θηλυκά, όπως ἡ εὐ-γένεια, ἡ ἀλήθεια, ἡ μάχαιρα, και τα ουσιαστικά γαῖα, γραῖα, μαῖα, μυῖα, μοῖρα, πεῖρα, πρῷρα, σπεῖρα, σφαῖρα, σφῦρα. Τέλος έχουν το -α μακρόχρονο, αν και προηγείται σύμφωνο, μερικά κύρια ονόματα, όπως Ἀνδρομέδα, Φιλομήλα, Διοτίμα κ.ά.

Υπάρχουν και τα πρωτόκλιτα συνηρημένα όπως ἡ μνάα, μνᾶ, ἡ γαλέα, γαλῆ, που κλίνονται όπως ακριβώς τα ασυναίρετα, αλλά συναιρούν το θεματικό φωνήεν -α με το προηγούμενο -α ή -ε του θέματος σε -ᾶ και -ῆ. Και η δεύτερη κλίση έχει θηλυκά ουσιαστικά σε -ος που κλίνονται όπως ακριβώς και τα αρσενικά. Τα συνηρημένα θηλυκά σε -οος -οῦς, που συναιρούν το θεματικό φωνήεν -ο με το προηγούμενο -ο ή -ε του θέματος είναι ελάχιστα, όπως ἡ πρόχους. Τους τύπους του δυϊκού αριθμού θα τους αναλύουμε στα κείμενα.

Από τις καταλήξεις της ινδοευρωπαϊκής η ελληνική κράτησε όλες τις καταλήξεις του ενικού, μετατρέποντας το τελικό -m σε -ν, και της αιτιατικής πληθυντικού και μετέβαλε την κατάληξη -asom της γενικής πληθυντικού σε -ῶν, μετά από αποβολή του -σ- ανάμεσα σε δύο φωνήεντα και συναίρεση.

Κλίση των θηλυκών ουσιαστικών της Γ΄κλίσης

άρθρο / ινδοευρωπαϊκή / συμφωνόληκτο / φωνηεντόληκτο / διπλόθεμο σε -ις / μονόθεμο σε -αῦς

Ενικός αριθμός

ἡ / * voqu-s3,4,5,6 / κλῖμαξ (κ+ς) / πίτυ-ς (πεύκο) / πόλι-ς / γραῦ-ς

τῆς / * voqu-os / κλίμακ-ος / πίτυ-ος / πόλε-ως / γρα-ός

τῇ / * voqu-i / κλίμακ-ι / πίτυ-ι / πόλε-ι (πόλει) / γρα-ΐ

τὴν / * voqu-m / κλίμακ-α / πίτυ-ν / πόλι-ν / γραῦ-ν

ὦ / - / κλῖμαξ / πίτυ / πόλι / γραῦ

Πληθυντικός αριθμός

αἱ / * voqu-es / κλίμακ-ες / πίτυ-ες / πόλεις (πόλεες) / γρᾶ-ες

τῶν / * voqu-om / κλιμάκ-ων / πιτύ-ων / πόλε-ων / γρα-ῶν

ταῖς / - / κλίμαξι (κ+σ) / πίτυ-σι / πόλε-σι (ν) / γραυ-σί (ν)

τὰς / * voqu-ns / κλίμακ-ας / πίτυ-ς / πόλεις / γραῦ-ς

ὦ / - / κλίμακ-ες / πίτυ-ες / πόλεις / γρᾶ-ες

Δυϊκός αριθμός

τώ / - / κλίμακ-ε / πίτυ-ε / πόλει (πόλε-ε) / γρᾶ-ε

τοῖν / - / κλιμάκ-οιν / πιτύ-οιν / πολέ-οιν / γρα-οῖν

Η τρίτη κλίση περιλαμβάνει θηλυκά συμφωνόληκτα, των οποίων το θέμα τελειώνει σε σύμφωνο, και φωνηεντόληκτα, των οποίων το θέμα τελειώνει σε φωνήεν, όπως ακριβώς και με τα αρσενικά. Τα συμφωνόληκτα και τα φωνηεντόληκτα κλίνονται με τις ίδιες καταλήξεις και διαφέρουν μόνο στην αιτιατική (-α / -ν) και κλητική (-ς / -) ενικού και την αιτιατική πληθυντικού (-ας / -ς). Τα συγκοπτόμενα θηλυκά όπως ἡ μήτηρ, ἡ θυγάτηρ, ἡ γαστήρ αποβάλλουν το -ε- της δεύτερης συλλαβής στη γενική και δοτική ενικού (μητρός, μητρί) και στην κλητική λήγουν σε -ερ (ὦ μἦτερ, ὦ θύγατερ, αλλά ὦ γαστήρ). Τα καταληκτικά μονόθεμα, όπως ἡ γραῦς, ἡ βοῦς, αποβάλλουν το χαρακτήρα δίγαμμα ανάμεσα σε φωνήεντα και το μετατρέπουν σε -υ- πριν από σύμφωνο ή στο τέλος της λέξης. Κατά παράβαση των τονικών κανόνων παίρνουν στην κλητική περισπωμένη (ὦ βοῦ, ὦ γραῦ). Ειδικότερες περιπτώσεις θηλυκών ουσιαστικών θα εξετασθούν μέσα στα κείμενα.

6.1.2. Τα ουσιαστικά θηλυκού γένους της λατινικής.

Θηλυκά στη λατινική είναι συνήθως όσα δηλώνουν θηλυκά όντα, τα ονόματα φυτών, πόλεων, νήσων, χωρών. Η πρώτη κλίση έχει κυρίως θηλυκά και η πέμπτη κλίση με εξαίρεση το dies και meri’dies έχει μόνο θηλυκά. Η δεύτερη και τέταρτη κλίση έχουν λίγα θηλυκά.

Κλίση των θηλυκών ουσιαστικών

Πτώσεις / Α΄κλίση / Β΄κλίση / Γ΄κλίση / Δ΄κλίση / Ε΄κλίση

Ενικός αριθμός

Ονομαστική / pugn-a1 / mal-us (μηλιά) / lux (luc+s) / ac-us / re-s

Γενική / pugn-ae / mal-i / luc-is / ac-us / re-i

Δοτική / pugn-ae / mal-o / luc-i / a’c-ui / re-i

Αιτιατική / pugn-am / mal-um / luc-em / ac-um / re-m

Κλητική / pugn-a / mal-e / lux / ac-us / re-s

Αφαιρετική / pugn-a / mal-o / luc-e / ac-u / re

Πληθυντικός αριθμός

Ονομαστική / pugn-ae / mal-i / luc-es / ac-us / re-s

Γενική / pugn-a’rum / mal-o’rum / luc-um / a’c-uum / re-rum

Δοτική / pugn-is / mal-is / lu’cibus / a’c-ibus / re-bus

Αιτιατική / pugn-as / mal-os / luc-es / ac-us / re-s

Κλητική / pugn-ae / mal-i / luc-es / ac-us / res

Αφαιρετική / pugn-is / mal-is / lu’c-ibus / a’c-ibus / re-bus

Τα πρωτόκλιτα θηλυκά ονόματα dea και filia, για να ξεχωρίσουν από τα αντίστοιχα αρσενικά, σχηματίζουν τη δοτική και αφαιρετική πληθυντικού σε –abus (dea’bus, filia’bus). To ουσιαστικό fami’lia στη γενική ενικού έχει και την αρχαϊκότερη κατάληξη -as. Τα φωνηεντόληκτα ή ισοσύλλαβα της Γ΄κλίσης κλίνονται όμοια με τα συμφωνόληκτα ή περιτοσύλλαβα, αλλά στη γενική πληθυντικού, όπως και πολλά μονoσύλλαβα που το θέμα τους τελειώνει σε δύο σύμφωνα, τελειώνουν σε -ium αντί σε -um (na’vium, nu’bium, urbium), εκτός από το θηλυκό sedes. Τα θηλυκά ουσιαστικά της Δ΄ κλίσης είναι: acus, βελόνα, domus, οικία, manus, χέρι, tribus, φυλή, porticus, στοά, idus, οι ειδοί, δηλαδή η 15η ή η 13η του μηνός. Τα ουσιαστικά της Ε΄κλίσης είναι όλα θηλυκά, αρσενικά είναι το dies, όταν δε δηλώνει χρόνο ή προθεσμία, και το meri’dies (μεσημβρία) πάντοτε. Ειδικότερες περιπτώσεις θηλυκών ουσιαστικών θα εξετασθούν μέσα στα κείμενα.

Από τις καταλήξεις της ινδοευρωπαϊκής ή λατινική κράτησε τις καταλήξεις της ονομαστικής, δοτικής, αιτιατικής ενικού και ονομαστικής, αιτιατικής πληθυντικού. Την κατάληξη της γενικής πληθυντικού -om τη μετέβαλε σε -um, το συλλαβικό φθόγγο m σε -em και το συλλαβικό φθόγγγο n σε -e.

6.1.3. Ιδιωματικά στοιχεία, αποκλίσεις, συμπληρώσεις:

1. Ό,τι είναι το -α στην κατάληξη της ονομαστικής των πρωτόκλιτων θηλυκών, δηλαδή μακρόχρονο ή βραχύχρονο, είναι και στην αιτιατική και κλητική.

2. Η καταλήξη -ας στα πρωτόκλιτα είναι πάντοτε μακρόχρονη.

3. Κατά το ουσιαστικό ἡ γαλῆ κλίνεται και το ουσιαστικό ἡ γῆ, που έχει μόνο ενικό αριθμό. Σπάνιοι τύποι του άρθρου θηλυκού γένους στο δυϊκό αριθμό είναι τὰ, ταῖν.

4. Τα μονοσύλλαβα θηλυκά ουσιαστικά της Γ΄κλίσης στη γενική και δοτική τονίζονται στη λήγουσα, με εξαίρεση τη γενική πληθυντικού του ουσιαστικού ἡ δᾲς, π.χ. φλογός, φλογί, φλογῶν, φλοξί, δᾲδων.

5. Τα τριτόκλιτα θηλυκά ουσιαστικά σε -ώ, σχηματίζουν την ονομαστική ενικού με το ισχυρό θέμα σε -ω, τις πλάγιες πτώσεις με το ασθενές θέμα σε -ο και συναίρεση με τις καταλήξεις και την κλητική με το θέμα σε -οι. Δεν έχουν πληθυντικό αριθμό και αν χρειασθεί να κλιθούν στον πληθυντικό κλίνονται κατά τα δευτερόκλιτα (ἡ λεχώ, τῆς λεχοῦς, τῆ λεχοῖ, τὴν λεχώ, ὦ λεχοῖ, αἱ λεχοί, τῶν λεχῶν ταῖς λεχοῖς, τὰς λεχούς, ὦ λεχοί).

6. Τα βαρύτονα οδοντικόληκτα σε -ις σχηματίζουν την αιτιατική ενικού σε -ν και την κλητική ενικού με γυμνό το θέμα (χάριν, χάρι, ἔριν, ἔρι).

7. Η αρχαία τοπική πτώση της λατινικής είναι ίδια με τη γενική (Romae, στη Ρώμη).

8. Τα ουσιαστικά της πρώτης κλίσης της λατινικής είναι θηλυκά, με εξαίρεση όσα δηλώνουν αρσενικά όντα.

ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ ΣΤΟ ΑΡΘΡΟ Συγκριτική διδασκαλία των κλασικών γλωσσών Μάθημα 6 ΣυνέχειαΑ